Çfarë është shëndeti mendor dhe pse duhet ta përsosim kuptimin tonë për këtë çështje?*

Çfarë është shëndeti mendor dhe pse duhet ta përsosim kuptimin tonë për këtë çështje?

Gjendja e Fëmijëve në Botë 2021 Pjesa I

 

Një çështje urgjente

Për fëmijët e sotëm, sipas raportit të UNICEF-it, shëndeti i mirë mendor është një gjendje pozitive e mirëqenies. Në të vërtetë, gjendja mendore e një individi ofron lenten përmes së cilës një individ përjeton botën dhe ndikon thellësisht në përvojat e jetuara.

Në këtë kuptim, shëndeti mendor qëndron në themel të aktiviteteve të tilla si të menduarit, ndjenja, të mësuarit, të punuarit dhe lidhja me njerëzit e tjerë. Në të njëjtën mënyrë, një individ me shëndet mendor të pasigurt dhe që vuan nga një sëmundje mendore mund të mos e përjetojë jetën shëndetshëm dhe pozitivisht. Prandaj, shëndeti mendor është një e drejtë që duhet ruajtur.

Ky tekst tregon numrin shqetësues të fëmijëve dhe adoleshentëve që jetojnë me kushte të shëndetit mendor, si depresioni, ankthi dhe çrregullimet e sjelljes dhe vëmendjes në botën e sotme. Këto çrregullime do të pengojnë ndjeshëm përvojën e tyre jetësore. Kujdesi i duhur dhe e drejta për një jetë të shëndetshme janë të drejta themelore.

Megjithatë, nocioni i shëndetit mendor dhe nevoja për mbrojtjen e tij shpesh injorohet nga politikëbërësit pasi është ende i stigmatizuar dhe natyra e tij nuk kuptohet siç duhet nga të gjithë anëtarët e shoqërisë. Si rrjedhojë, politikëbërësit priren të zgjedhin heshtjen sesa një hartim gjithëpërfshirës të politikave që adresojnë sëmundjet mendore.

Ajo që është më e rëndësishme është se jeta e atyre që vuajnë nga sëmundje mendore mund të llogaritet në ditë, muaj ose vite të mundësive dhe jetëve të humbura. Kjo humbje mund të llogaritet në kapitalin njerëzor, pasi këta individë do të merrnin pjesë ne mënyre më frytdhënëse në komunitetet e tyre nëse do të kujdeseshin siç duhet. Shoqëritë duhet të njohin interesat e tyre të drejtpërdrejta në përputhje me rrethanat dhe të përmirësojnë aksesin në kujdesin e shëndetit mendor.

Çfarë është shëndeti mendor?

Ky seksion synon të përcaktojë dhe shpjegojë konceptin e shëndetit mendor. Është interesante sesi nocioni i shëndetit ka përmbledhur historikisht të kuptuarit fizik dhe ende lidhet me imazhe të aftësive fizike si ushtrimi. Termi “shëndet mendor”, nga ana tjetër, shpesh gjeneron keqkuptime të mëdha të ngjashme me “të çmendur” dhe “të paqëndrueshëm”, duke përforcuar një nocion binar të shëndetit mendor. Kështu, një person shihet ose si i qëndrueshëm ose si i “çmendur”.

Në raste të tjera, kujdesi për shëndetin mendor shpesh konsiderohet si një luks dhe jo një e drejtë. Në të vërtetë, në krahasim me shëndetin fizik që është bërë shumë i spikatur me zhvillimin e teknologjisë, shëndeti i dobët mendor rrallë vlerësohet si i tillë. Në vend të kësaj, diagnoza të tilla si “të mendosh shumë” dhe “të gjitha janë në kokën tënde” gjejnë rrugën e tyre në përgjithësime të zakonshme. Pavarësisht kësaj, “shëndeti mendor” i referohet gjendjes aktuale të shëndetit dhe jo mungesës së çrregullimit. Kuptimi pozitiv i shëndetit mendor është përcaktuar si “një gjendje dinamike e ekuilibrit të brendshëm” që përfshin aftësinë për të përdorur aftësitë sociale, emocionale dhe njohëse për të lundruar në mënyrë efikase në jetë, si dhe aftësinë për të “gëzuar jetën dhe për t’u marrë me sfidat me të cilat përballemi”.

Çrregullimi mendor përkufizohet se përfshin një sërë gjendjesh me simptoma të ndryshme. Organizata Botërore e Shëndetësisë e ka përcaktuar sëmundjen mendore duke përfshirë “ankthin, depresionin, skizofreninë dhe varësinë nga alkooli dhe droga”.

Në rastin e fëmijëve dhe adoleshentëve, shëndeti dhe mirëqenia mendore burojnë drejtpërdrejt nga përfshirja intime e kujdestarëve të tyre në jetën e tyre.

 

Spektri i shëndetit mendor

Gjendja e Fëmijëve në Botë 2021 Pjesa II

Seksioni vijues thekson nuancat dhe nivelet e ndryshme të shëndetit mendor dhe sëmundjeve mendore. Në të vërtetë, një çrregullim mendor dhe mirëqenia mendore mund të bashkë-jetojnë. Nga ana tjetër, një individ që nuk shfaq çrregullime të diagnostikuara mund të ketë shëndet të dobët mendor. Për këtë arsye, shikimi i shëndetit mendor si një binar me çrregullime mendore nga njëra anë dhe stabilitet mendor nga ana tjetër është një përshkrim i pasaktë i vazhdimësisë së përvojës njerëzore me shëndetin mendor.

Së pari, raporti shqyrton një mori mundësish në mungesë të çrregullimeve mendore. Janë shpikur peshoret për të matur nivelin e shëndetit mendor pozitiv ose negativ. Disa tregues janë vetë-pranimi, optimizmi, elasticiteti, marrëdhëniet pozitive me familjen dhe bashkëmoshatarët, ndjenja e qëllimit në jetë dhe ndjenjat e rritjes ose arritjeve. Korniza të tjera fokusohen në mënyrën se si njerëzit e shohin veten në jetën e tyre publike, duke përfshirë ndjenjën e tyre të pranimit shoqëror dhe integrimit në një komunitet. Është interesante se shëndeti mendor nuk është linear, i tillë që një fëmijë do të njohë nivele të ndryshme të shëndetit mendor në jetën e tij.

Së dyti, artikulli hedh dritë mbi shumëllojshmërinë e kushteve të shëndetit mendor. Çrregullimet ekzistojnë në vazhdimësi dhe, në të vërtetë, kushtet mund të jenë të menaxhueshme, progresive ose të rënda, sa që një fëmijë mund të shfaqë ndonjë prej tyre. Çrregullimet më të zakonshme në këtë spektër janë ankthi, depresioni, psikoza dhe çrregullimet e varësisë nga alkooli dhe droga. Mund të gjejmë gjithashtu spektrin bipolar, ushqimor, autizmi, abuzim me substancat, paaftësi intelektuale idiopatike, çrregullime të deficitit të vëmendjes/hiperaktivitetit (ADHD) dhe grupe të çrregullimeve të personalitetit. Terma të tillë si ‘ankth’ dhe ‘depresioni’ kanë gjetur rrugën e tyre në gjuhën e përditshme në një mënyrë që jo gjithmonë i referohen çrregullimeve të diagnostikueshme dhe që ndërhyjnë në jetë.

 

Së fundi, theksohet rëndësia e kontekstit për të kuptuar vazhdimësinë e shëndetit mendor. Në të vërtetë, të kuptuarit e gjendjes mendore të një fëmije do të thotë të kuptosh kontekstin e tyre të veçantë kulturor. Vlerat shoqërore dhe familjare, mosha dhe shtresa formojnë pritshmëritë dhe ndikojnë si në gjendjen e shëndetit mendor të individit, ashtu edhe në kuptimin e gjerë të nocionit të tij. Pritjet në lidhje me rritjen dhe përmbushjen personale evoluojnë gjatë gjithë jetës së fëmijës dhe varen nga mjedisi, komuniteti dhe bashkëmoshatarët e fëmijës. Prandaj, për të vlerësuar siç duhet shëndetin mendor, duhet të merren parasysh kontekstet kulturore, sociale dhe politike.

Shifra shqetësuese për shëndetin mendor dhe çrregullimet mendore tek fëmijët

Gjendja e Fëmijëve në Botë 2021 Pjesa III

Ky seksion përdor numra për të ilustruar koston njerëzore të shëndetit të dobët mendor dhe paaftësisë. Kushtet e shëndetit mendor dhe mungesa e kujdesit të duhur janë shkaku kryesor i vdekjeve, sëmundjeve dhe paaftësisë në shumicën e vendeve, pavarësisht nga zhvillimi i tyre. Ky është veçanërisht rasti për adoleshentët më të rritur.

Tregues kryesorë:

– Rreth 86 milionë adoleshentë 15-19 vjeç dhe 80 milionë 10-14 vjeç (ose 13% e adoleshentëve në total) jetonin me një çrregullim mendor që nga viti 2019.

– Djemtë adoleshentë kanë më shumë gjasa të përjetojnë çrregullime, pavarësisht nga grupmosha. Megjithatë, vajzat kishin më shumë gjasa të përjetonin shqetësime psikologjike, mungesë kënaqësie nga jeta ose një ndjenjë lulëzimi dhe lumturie (40) në vitin 2021.

– Amerika e Veriut, Lindja e Mesme dhe Afrika e Veriut, e ndjekur nga Evropa Perëndimore, shfaqin përqindjet më të larta të çrregullimeve mendore (18.6% për djemtë dhe 16.3% për vajzat; 17.3% për djemtë dhe 16.8% për vajzat; 17% për djemtë, dhe 16.1% për vajzat, përkatësisht). Modeli është i njëjtë brenda dy grupmoshave të adoleshentëve.

– Në nivel global, çrregullimet e ankthit dhe depresionit janë çrregullimet më të zakonshme për adoleshentët e moshës 10-19 vjeç (56.3% për vajzat dhe 31.4% për djemtë). [Figura 1.3, f. 37]

– Rreth 45,800 adoleshentë në vit i marrin jetën vetes. Kjo është e barabartë me një në çdo njëmbëdhjetë minuta, dhe rreziku rritet me moshën.

– Vetëvrasja është shkaku i pestë më i përhapur për adoleshentët 10-19 vjeç dhe i katërti për moshat 15-19 vjeç. [Figura 1.4, f. 38]

– Vetëvrasja është përgjegjëse për vdekjen e 5 nga 100 000 vajza në vit dhe 6 në rastin e djemve. [Figura 1.4]

– Në Evropën Lindore dhe Azinë Qendrore, vetëvrasja është shkaku numër një i vdekjeve për adoleshentët e moshës 15-19 vjeç. Është shkaku i dytë më i përhapur në Amerikën e Veriut, Evropën Perëndimore dhe Azinë Jugore.

Masat paraprake për leximin e të dhënave

Në këtë seksion, raporti thekson rreziqet e interpretimit të të dhënave si e vërteta përfundimtare. Në të vërtetë, vetëvrasja historikisht është nën-raportuar deri në atë pikë sa statistikat konsiderohen të jenë të cilësisë së dobët. Për më tepër, stigma rreth vetëvrasjes, e shoqëruar me kriminalizimin e saj në vende të caktuara, ndikon kryesisht në disponueshmërinë e të dhënave. Shpesh, shkaku i vdekjes regjistrohet si një “shkak i panjohur”.  Ky është veçanërisht rasti me vetëvrasjet e fëmijëve, pasi familjet nuk e raportojnë vdekjen si vetëvrasje për të minimizuar stigmën sociale.

Nën-raportimi, përveç kësaj, gjendet në çështjet e shëndetit mendor pasi, në shumicën e vendeve, të dhënat nuk mblidhen dhe as përdoren për të zhvilluar politikat e duhura. Për më tepër, në vendet ku mblidhet informacioni, përdoret një sërë metodash, duke e bërë krahasimin sfidues.

 

Saktësia e të dhënave është hapi i parë për të kuptuar peshën e problemit dhe për të hartuar përgjigjen e nevojshme ndaj tij. Për të gjeneruar këto të dhëna, investimi duhet të rritet. Megjithatë, investimi në kërkime mbetet i ngecur në rreth 3.7 miliardë dollarë në vit, që është e barabartë me 0.50 dollarë (USD) për person në vit. Vetëm 33% e buxhetit shpenzohet për kërkime për shëndetin mendor dhe të rinjtë. Veçanërisht, vetëm 2.4% e këtij financimi kërkimor shpenzohet në vendet me të ardhura të ulëta dhe të mesme, në të cilat jeton 84% e popullsisë botërore. Megjithatë, kostoja e trajtimit të shëndetit mendor parashikohej të arrinte në 6 trilion dollarë deri në vitin 2020, duke ruajtur rrjedhimisht hendekun midis asaj që nevojitet dhe asaj që bëhet.

 

Stigma si pengesa kryesore për kërkimin dhe politikat e shëndetit mendor dhe kostot dërrmuese që ajo siguron

Gjendja e Fëmijëve në Botë 2021 Pjesa IV

Edhe pse vitet e fundit janë shënuar rritje e ndërgjegjësimit për shëndetin mendor dhe sëmundjet mendore, stigma që rrethon atë është ende e përhapur. Konkretisht, stigma pengon zbatimin e sistemeve më të mira mbështetëse për të rinjtë. Në fakt, të rinjtë kanë pohuar se të folurit për gjendjet mendore është shpesh më e vështire sesa vetë gjendja. Shpesh, ata nuk kërkojnë ndihmë nga frika. Kjo stigmë është ngulitur thellë në kulturë sepse, që nga mosha gjashtë vjeç, fëmijët i lidhin kushtet mendore me fjalë të tilla si “i çmendur”. Kjo dukuri theksohet më shumë tek djemtë, pasi normat shoqërore për gjininë mashkullore e konsiderojnë cenueshmërinë si “joburrërore”. Djemtë në këtë aspekt janë më të ndjeshëm ndaj stigmatizimit dhe stigmatizimit në këmbim.

Rreziqet individuale dhe strukturore të stigmës

Stigma mund të ketë një ndikim si në nivel individual ashtu edhe në atë kolektiv. Në shkallën individuale, një fëmijë mund të brendësojë ndjenjat e fajit, turpit ose vetëvlerësimit të ulët. Stigma ndikon në veprimet, emocionet dhe strategjitë e sjelljes së fëmijëve, si dhe në ndjenjën e identitetit. Kryesisht, stigma e pengon individin të marrë ndihmë dhe t’u zbulojë të afërmve dhe miqve kushtet e tij. Stigma ndikon në shëndetin mendor në të dy skajet; mund të shkaktojë një çrregullim mendor apo të përkeqësojë një ekzistues. Ajo ka natyrë strukturore, e ngulitur në legjislacion përmes mungesës së hulumtimit, shumave buxhetore dhe mbulimit mjekësor për trajtime. Një shembull i kësaj mund të shihet në Francë, ku psikologët nuk marrin rimbursime nga Sigurimet Shoqërore. Për më tepër, stigma mund të çojë në mungesë të përgjigjjes institucionale ndaj çështjeve të shëndetit mendor.

 

Kostot e mosveprimit

Padija institucionale për çështjet e shëndetit mendor ka një kosto njerëzore dhe financiare, e cila është llogaritur duke llogaritur vlerën që fëmijët dhe adoleshentët e moshës 0-19 vjeç do të kontribuonin në ekonomitë e tyre nëse nuk do të vuanin nga kushtet e shëndetit mendor. Këto llogaritje bazohen në vitet e jetës së humbur për shkak të paaftësisë dhe vdekjes. McDaid dhe Evans-Lacko llogaritën se humbja vjetore në kapitalin njerëzor për shkak të kushteve të shëndetit mendor arrin në 340.2 miliardë dollarë. Ky numër merr parasysh barrën financiare që këto kushte mbajnë në sistemet e edukimit shëndetësor dhe të drejtësisë penale, që do të thotë se është thjesht një paraqitje e vogël e kostos aktuale.

Kthimi nga investimet

Investimi në shëndetin mendor rezulton në kthime pozitive. Për shembull, kompanitë që investojnë në mirëqenien e punonjësve të tyre do të marrin një kthim prej 5 dollarësh për çdo 1 dollarë të investuar. Ky kthim llogaritet në përmirësim financiar, por ka edhe një kthim në lumturi dhe produktivitet. Në mënyrë të ngjashme, programet shkollore për mirëqenien mendore për fëmijët dhe adoleshentët ofrojnë një kthim prej 21,5 dollarë për çdo 1 dollarë të investuar gjatë një periudhe 80 vjeçare. Kthimi më i rëndësishëm nga investimi ishte në vendet me të ardhura të ulëta të mesme, me një kthim prej 88,7 dollarë për çdo dollar të investuar. Vendet me të ardhura më të ulëta shfaqin një pjesë më të madhe të popullsisë së fëmijëve dhe adoleshentëve. Ky rezultat jep një arsyetim të mëtejshëm për investimin në shëndetin mendor në rastin e tyre.

 

* Summarized by Maya Shaw from Mental Health section of  The State of the World’s Children 2021

*Translated by Xhina Cekani from [What is mental health, and why should we refine our understanding of the issue?*]

 

1. ‘The State of the World’s Children 2021’ https://www.unicef.org/reports/state-worlds-children-2021
2. United Nations Children’s Fund Regional Office for Europe and Central Asia, All Children Returning to School and Learning: Considerations for monitoring access and learning participation during and beyond the COVID-19 pandemic, UNICEF Europe and Central Asia, Geneva, 2020; United Nations Children’s Fund Brazil, Cenário da exclusão escolar no Brasil: Um alerta sobre os impactos da pandemia da COVID-19 na Educação, UNICEF Brazil, Brasília, April 2021; United Nations Children’s Fund, COVID-19: A threat to progress against child marriage, UNICEF, New York, 2021; International Labour Organization and United Nations Children’s Fund, COVID-19 and Child Labour: A time of crisis, a time to act, ILO and UNICEF, New York, 2020; Azevedo, Joao Pedro, et al., ‘Learning Losses due to COVID19 Could Add Up to $10 Trillion’, World Bank Blogs, 10 September 2020, https://blogs.worldbank.org/education/learning- losses-due-covid19-could-add-10-trillion .
World Health Organization, updates for the 2020 World Mental Health Atlas, forthcoming.
3. World Health Organization, Mental Health Action Plan 2013–2020, WHO, Geneva, 2013, p. 38.
4. WHO, Social Determinants of Mental Health, p. 13.
5. Barry, ‘Addressing the Determinants of Positive Mental Health’.
6. World Health Organization, WHO Methods and Data Sources for Global Burden of Disease Estimates 2000–2019, WHO, Geneva, December 2020, p. 25.
7. Kaushik, Anya, et al., ‘The Stigma of Mental Illness in Children and Adolescents: A systematic review’, Psychiatry Research, vol. 243, 2016, pp. 469–294.
8. Ibid, 8.
9. RTI International, ‘The Return on Investment for School- Based Prevention of Mental Health Disorders’, background paper for The State of the World’s Children 2021, United Nations Children’s Fund, May 2021.
10. United Nations Department of Economic and Social Affairs Population Dynamics, ‘World Population Prospects 2019: Data query’, https://population.un.org/wpp/DataQuery/.